Trong tình cảm riêng tư của mỗi một con người, còn có gì đẹp hơn tình bạn, tình yêu?

Không phải chỉ có tình bạn vững bền ở lứa tuổi cắp sách đến trường, của thời thiếu niên và thanh niên, mà nhiều tình bạn lớn đã nảy sinh trong quá trình trưởng thành của con người: trong công tác, trong hoạt động cách mạng, trong chiến đấu. Đó là tình đồng chí, tình đồng đội. Cũng có cả những mối tình bạn già rất thiết tha, đầy xúc động. Tập thơ này quan niệm tình bạn rộng rãi như thế, như nó vốn tồn tại ở trong đời.

Còn tình yêu? Khó mà nói quá đi về chiều sâu và sức mạnh của nó đối với tâm hồn con người. Có thể tìm thấy trong tập này mọi sắc độ của tình cảm, mọi trạng thái tâm hồn nảy sinh từ mọi tình huống có thể xảy ra giữa hai người yêu nhau: tình yêu trai gái và tình yêu vợ chồng, tình yêu khi vừa chớm nở và tình yêu giữa độ tròn hạnh phúc, tình yêu khi gần gũi và tình yêu lúc chia xa, tình yêu thành đôi lứa và tình yêu bất hạnh lỡ làng, tình yêu thoáng qua và tình yêu số phận, tình yêu thời trẻ và tình yêu muộn màng, tình yêu mặn nồng từ hai phía và tình yêu khi người yêu không yêu, tình yêu trong cảnh thanh bình và tình yêu giữa khói lửa chiến tranh, tình yêu của người đang còn đối với người đã khuất...

Và tất cả, tất cả những rung động của tình bạn và tình yêu đó, trong tập này, đều trải qua sự sàng lọc của những tâm hồn nghệ sĩ, của những ngòi bút tinh tế và tài hoa. Cũng như trong bất cứ sự cảm thụ nghệ thuật nào, dầu cho bản thân chúng ta có hay không trải qua những tình huống tương tự thì sự tiếp xúc với những vần thơ này, với những biểu hiện tình cảm hết sức tinh vi và mãnh liệt, cũng mở rộng và nâng cao tâm hồn chúng ta, làm cho nó giàu có hơn lên, cao đẹp hơn lên. Chúng ta sống gấp bội, nhân lên nhiều lần cuộc đời của mỗi một chúng ta. Qua sự thanh lọc của nghệ thuật, chúng ta trở nên người hơn, tăng thêm phẩm chất người trong mỗi một chúng ta. “Không có gì thuộc về con người lại xa lạ đối với tôi”, người sáng lập ra chủ nghĩa Mác-Lênin đã nhiều lần nhắc lại câu nói đó. Cuốn sách này là một thử nghiệm, một cố gắng nhằm vào cái mục đích cuối cùng mang tính nhân văn ấy.

*
* *

Hướng theo ý tưởng trên, chúng tôi đã tuyển chọn thơ về tình bạn, tình yêu từ ba nguồn:

1. Thơ ca dân gian
2. Thơ cổ điển
3. Thơ hiện đại

Khỏi phải nhắc lại ở đây về tính trữ tình hết sức đậm đà, sâu sắc của ca dao, dân ca Việt Nam. Trong kho tàng văn chương truyền miệng, tự ngàn xưa để lại, tình yêu nam nữ, tình yêu vợ chồng tạo ra một mảng lớn, sáng ngời, đầy sức lay động cho mãi đến bây giờ. Người đọc hôm nay vẫn có thể sững sờ trước vẻ đẹp của mảng thơ này, như trở về nguồn mà tìm lại được chính mình. Hồn nhiên mà dữ dội, trong sáng mà quyết liệt, lành mạnh mà đầy sức bùng nổ, số phận càng éo le, ước mơ càng táo bạo, cuộc đấu tranh để tự giải phóng mình của người dân lao động ngày xưa, hình như, đã bắt đầu từ đó, trong lĩnh vực tình cảm tự nhiên nhất của con người, khi mà, giữa những ràng buộc khe khắt của xã hội cũ, con người muốn được sống như những con người...

Tình bạn và tình yêu trong thơ cổ điển lại hiện ra dưới những dạng vẻ khác. Quy phạm trong cuộc đời và quy tắc trong nghệ thuật - hãy hiểu là nghệ thuật phong kiến kéo dài hàng chục thế kỷ trong lịch sử Việt Nam - đã gò bó cách diễn đạt nguyên khôi, tươi mát, chân thực của tình cảm con người. Tính ước lệ của nghệ thuật (tình huống không từ cuộc sống thực, tình cảm phải tuân theo đạo đức, thể loại cứng nhắc với những niêm luật phức tạp, điển cố văn học và ngôn từ vay mượn...) khiến cho mảng thơ này không dễ dàng đi vào thế giới tinh thần của con người hiện đại. Đối với bạn trẻ ngày nay, để thưởng thức văn thơ cổ điển, cần có một sự dẫn dắt đặc biệt, một sự giải mã thích hợp.

Thế nhưng, trong bất cứ thời đại nào, đã là nghệ sĩ chân chính thì, cuối cùng, mình vẫn cứ phải là mình, không thể là ai khác, không thể là một tư tưởng hay một ý niệm. Thành ra đằng sau vô vàn những ước lệ sáo mòn, những công thức xưa cũ, trong văn chương cổ điển Việt Nam vẫn hiện ra những nhân cách độc đáo, những cá tính sáng tạo: Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Đoàn Thị Điểm, Nguyễn Gia Thiều, Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát, Tú Xương, Nguyễn Khuyến, Tản Đà... Tình yêu, thứ cấm kị trong đạo đức phong kiến, vẫn lộ ra trong thơ của họ thường là kín đáo tinh vi, nhưng cũng có khi bừng bừng mãnh liệt.

Không ai chối cãi rằng đỉnh cao của thơ ca cổ điển Việt Nam là Chinh phụ ngâm, Cung oán ngâm khúc và Truyện Kiều. Nhưng đó là những tác phẩm như thế nào? Sẽ là một sai lầm đáng tiếc trong tiếp nhận nghệ thuật nếu hiểu rằng hai tác phẩm đầu chỉ là lời than khóc của một người chinh phụ xa chồng và lời oán trách của một người cung nữ bị nhà vua ruồng bỏ, nghĩa là những thứ tình cảm nặng màu sắc phong kiến hoặc nhi nữ thường tình đáng phê phán. Không có những rung động thực do tình yêu đem lại - một tình yêu đằm thắm khát khao hạnh phúc -, không thể viết những vần thơ lay động như thế. Còn Truyện Kiều của Nguyễn Du, như chúng ta biết, trước hết là một bản tình ca lớn mà về nghệ thuật sau này không có ai vượt nổi.

Đối với các khúc ngâm và truyện thơ, dĩ nhiên, chúng tôi phải dùng biện pháp trích tuyển. Chúng tôi cố chọn những đoạn hay nhất mà người đọc ngày nay có thể thưởng thức dễ dàng, không nhất thiết phải gắn liền với những tình huống cụ thể trong câu chuyện và không cần kèm theo những chú thích rườm rà.

Trong giai đoạn này còn có khá nhiều truyện thơ khác về tình bạn, tình yêu, nhưng chuyện hay mà thơ không hay, thành ra chúng tôi cũng đành phải để lại.

*
*      *

Phần lớn nhất trong cuốn sách này dành cho đề tài tình bạn và tình yêu trong thơ hiện đại. Điều này dễ hiểu về mặt lịch sử và về mặt nghệ thuật. Từ sau 1930, văn chương Việt Nam trải qua một thời đại “Phục hưng” thực sự, theo kiểu riêng của mình. Giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp và giải phóng cá nhân là những dòng thác khác nhau, nhưng ào ạt chảy về một phía, chụm lại thành sức mạnh, lật nhào chế độ cũ và đẩy nhanh quá trình hiện đại hóa của xã hội Việt Nam. Trải qua mấy chục năm chiến đấu ngoan cường, chúng ta đi vào thế giới ngày nay: thời đại của độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội.

Cùng nhịp bước theo lịch sử, thơ Việt Nam nở rộ. Trong vườn thơ rực rỡ đó, những bài thơ về tình bạn, tình yêu là những đóa hoa đậm sắc, bền hương, không thể bỏ qua. Vì đây chính là thời đại mà chúng ta đang sống nên xin miễn cho chúng tôi những lời bình không cần thiết. Xin hãy tự mình đọc lấy phần hiện đại trong tập thơ này. Thật phong phú và đa dạng. Thật da diết và khỏe mạnh. Thật sôi nổi và lắng sâu.

*
*      *

Về cấu trúc, sách này chia ra làm ba phần, theo ba nguồn tuyển chọn như trên kia đã trình bày.
Trong phần Thơ cổ điển, sau các bài thơ riêng lẻ là các đoạn trích từ các khúc ngâm và truyện thơ. Cách sắp xếp ở đây tuân theo trình tự thời gian.

Các tác giả trong phần Thơ hiện đại được sắp xếp theo thứ tự vần chữ cái tiếng Việt căn cứ vào tên người hoặc bút danh quen thuộc. ở đây có sự phân chia ra hai thời kỳ (1930-1945 và 1945-1985), vì tuy cùng viết về một đề tài, nhưng hơi thơ lại khác, nên không thể nào xếp chen nhau.

Trong quá trình làm sách, nhận lời của Nhà xuất bản Giáo dục, nhiều nhà thơ đã gửi bài cho nhóm biên soạn. Sự hưởng ứng nhiệt tình này đã đóng góp vào thành công của tập thơ. Nhân đây chúng tôi xin gửi tới các bạn lời cảm ơn chân thành.
Chúng tôi thực sự bối rối khi phải chọn bài để đưa vào tuyển tập. Rất tiếc là vì khuôn khổ của sách, chúng tôi không thể quá tham lam. Nhiều bài thơ hay và nhiều tác giả khác phải tạm gác lại. Chúng tôi rất mong được các nhà thơ lượng thứ và bạn đọc thông cảm.

*
*    *

Sau một thời gian ấp ủ, tập Tình bạn, tình yêu - Thơ của Nhà xuất bản Giáo dục đã ra đời và đang nằm trong tay bạn. Nó dành riêng cho lứa tuổi thanh niên đang học ở các trường khác nhau, khi mà tình bạn và tình yêu đang có thể là tâm tư sôi động của từng người. Nó cũng có thể gây hứng thú cho bạn đọc rộng rãi, thuộc các lứa tuổi khác nhau. Mong rằng nó sẽ đem lại cho bạn một niềm vui. Lớn hay nhỏ, tùy người. Nhưng chắc chắn phải là niềm vui và sức mạnh. Hãy tự nghiệm ra điều đó khi đọc cuốn sách này. Và xin chúc bạn thành công trên con đường đi đến với Tình bạn và Tình yêu...

------------
* Lời nói đầu tuyển tập “Tình bạn, tình yêu – Thơ”