Giải thích ý thơ Hồ Chí Minh: Ngâm thơ ta vốn không ham

Hồ Chí Minh (1890 - 1969) là một bậc vĩ nhân. Chỉ xét riêng về sự nghiệp sáng tác văn chương, Người xứng đáng là một nhà văn, nhà thơ lớn của dân tộc Việt Nam. Vậy mà trong tập Nhật ký trong tù, Người lại viết:

Ngâm thơ ta vốn không ham
Nhưng vì trong ngục biết làm chi đây
Ngày dài ngâm ngợi cho khuây
Vừa ngâm, vừa đợi đến ngày tự do.

Hiện tượng trên mâu thuẫn hay hợp lí?

Thời niên thiếu, Bác Hồ rất tâm đắc câu thơ cổ:

Lập thân tối thị hạ văn chương
(Lập thân bằng văn chương là thấp kém nhất.)

Như vậy, Bác không có ý định trở thành nhà văn, nhà thơ hay chọn sự nghiệp sáng tác văn chương để làm đường tiến thân. Tháng 1-1946, nhân dịp nói chuyện với một số nhà báo, Bác đã bày tỏ lòng mình: “Cả đời tôi chỉ có một ham muốn, ham muốn tột bậc là làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ta ai cũng cố cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành”. Cho nên Bác bảo: “Ngâm thơ ta vốn không ham” cũng là điều dễ hiểu.

Thế nhưng, cuộc đời hoạt động cách mạng của Bác đã đưa Bác đến với thi ca, truyện ký, thậm chí cả sáng tác kịch nữa! Năm 1911, bước vào độ tuổi 21 - độ tuổi thanh niên tràn đầy nhựa sống. Đau lòng trước cảnh nước nhà sống kiếp nô lệ, phụ thuộc dưới bàn tay đầy uy quyền của bọn thực dân Pháp, Bác quyết định tạm biệt đất nước Việt Nam thân yêu ra đi tìm đường cứu nước với hai bàn tay trắng, Bác làm đủ thứ nghề để sinh sống, kể cả rửa chén bát. Trong thời gian hoạt động cách mạng tại Anh, Pháp, Liên Xô (cũ)... Bác nhận ra rằng văn chương cũng là một loại vũ khí sắc bén để đấu tranh chống lại kẻ thù. Trên báo chí bắt đầu xuất hiện thơ văn yêu nước của Bác.
Từ ngày 29-8-1942 đến 10-9-1943, Người bị bọn Tưởng Giới Thạch vô cớ bắt giam ở nhà tù Quốc dân Đảng tại Quảng Tây, Trung Quốc. Trong những ngày bị đày đọa, giam hãm, Người viết tập Nhật ký trong tù với 133 bài. Trong đó nhiều bài bất tử với thời gian. Nhiều nhà nghiên cứu văn học bậc thầy cho rằng, nếu những tuyệt tác ấy của Người đặt lẫn vào thơ Đường, thơ Tống thì độc giả khó nhận biết đâu là thơ Hồ Chí Minh, đâu là thơ Đường, thơ Tống. Sống giữa bốn bức tường giam chật hẹp tôi tăm, hôi hám, Người vẫn làm thơ để:

Ngày dài ngâm ngợi cho khuây
Vừa ngâm, vừa đợi đến ngày tự do.

Có thể nói, những bài thơ sáng tác trong ngục tù như những “phép lợi tinh thần” của Người dành cho chính Người.

Mặt khác, tại thời điểm ấy, tình hình cách mạng trong nước đang thôi thúc trái tim yêu nước của Người. Đất nước Việt Nam rất cần vai trò lãnh đạo cách mạng của Người. Người “vừa ngâm, vừa đợi đến ngày tự do” mà xót xa, tê tái cõi lòng:

Xót xa giam hãm trong tù ngục
Chưa được xông pha giữa trận tiền

Lúc nào Người cũng khát khao thoát khỏi tù tội vô lí:

Trời xanh cố ý hãm anh hùng,
Cùm xích tiêu ma tám tháng ròng
Tấc bóng nghìn vàng, đau xót thực
Ba giờ thoát khỏi chốn lao lung?

Chính vì những ngày ở tù Người làm thơ, nên tinh thần Người lúc nào cũng vẫn ung dung, lạc quan và tâm hồn của Người luôn giữ được sự thảnh thơi, nhẹ nhàng. Ngoài ra, Hồ Chí Minh còn là một con người say mê cảnh đẹp thiên nhiên nên có những khi thi hứng cao độ, Người dễ dàng xuất khẩu thành thơ. Bài Ngắm trăng, Giải đi sớm trong tập Nhật ký trong tù hay bài Tin thắng trận sáng tác ở Việt Bắc năm 1948 là những điển hình cho nguồn thi hứng ấy.

Hồ Chí Minh đã từng nói: “Ngâm thơ ta vốn không ham” nhưng Người lại trở thành một nhà thơ lớn và điu tưởng chừng như mâu thuẫn nhưng lại rất hợp lí. Tính mâu thuẫn thể hiện ở chỗ Bác không muốn theo nghiệp văn chương, có cái tâm trong sáng, yêu cái đẹp, yêu nước, thương dân. Do đó, Người sáng tác thi ca là để cứu nước, cứu dân thoát khỏi bàn tay độc ác cửa bọn cướp nước và bán nước.