Trả lời câu hỏi 1, 2, 3, 4, 5 SGK Ngữ văn 9 trang 142: tác phẩm Đoàn thuyền đánh cá của Huy Cận.

Vài nét về tác giả và tác phẩm

Nhà thơ Huy Cận (1919 - 2005), tên đầy đủ là Cù Huy Cận, quê ở làng An Phú, huyện Vụ Quang, tỉnh Hà Tĩnh. Ông là một tác giả có sức viết rất dồi dào trên nhiều lĩnh vực.

Thơ tiêu biểu: Lửa thiêng (1940), Vũ trụ ca (1942), Trời mỗi ngày lại sáng (1958). Đất nở hoa (1960).

Văn xuôi: Kinh cầu tự (1942).
Hồi kí: Hồi ký song đôi (1997).
Nghiên cứu: Tính chất dân tộc trong văn nghệ,

Huy Cận còn sáng tác thơ (và viết văn) bằng tiếng Pháp: Văn hoá và chính sách văn hoá ở CHXHCN Việt Nam (1985), Nước triều Đông (1994).

Về tác giả Huy Cận có thể tham khảo trong SGK, Ngữ văn 9, tập 1 trang 141.

Bài thơ Đoàn thuyền đánh cá được sáng tác trong thời gian Huy Cận đi thực tế ở vùng mỏ Quảng Ninh và in trong tập thơ Trời mỗi ngày lại sáng (1958).

Câu hỏi 1 : Bài thơ được triển khai theo trình tự chuyến ra khơi của đoàn thuyền đánh cá. Dựa vào trình tự ấy, em hãy tìm bố cục của bài thơ. Hãy nêu thời gian và không gian được miêu tả trong bài thơ

a. Hướng dẫn tìm hiểu

Đọc toàn bộ bài thơ. Dựa vào hình thức của tác phẩm (chia thành các khổ) và chú ý những từ ngữ chỉ thòi gian, không gian và hoạt động của đoàn thuyền để tìm ra bố cục của bài thơ.

b. Gợi ý trả lời

Bài thơ Đoàn thuyền đánh cá, được triển khai theo trình tự chuyến ra khơi của đoàn thuyền đánh cá. Hai khổ thơ đầu là cảnh đoàn thuyền ra khơi đánh cá trong tâm trạng náo nức của người lao động.

Bốn khổ thơ tiếp theo là cảnh hoạt động của đoàn thuyền đánh cá giữa khung cảnh biển trời ban đêm. Khổ thơ cuối là cảnh đoan thuyền trở về lúc rạng đông.

Có thể nói, với bố cục như trên, bài thơ đã tạo ra không gian bao la rộng lớn với nhiều hình ảnh thiên nhiên kì vĩ như mặt trời, biển khơi, trăng, sao, gió, mây... Thòi gian ở đây là thòi gian chuyến ra khơi nhưng trùng với nhịp tuần hoàn của vũ trụ (từ lúc hoàng hôn đến lúc bình minh) không gian và thời gian ấy tạo cho bài thơ âm hưởng khoáng đạt và khoẻ khoắn.

Câu hỏi 2 : Hình ảnh người lao động và công việc của họ được miêu tả trong không gian nào? Bằng những biện pháp nghệ thuật gì, tác giả đã làm nổi bật vẻ đẹp và sức mạnh của người lao động trước thiên nhiên, vũ trụ?.

a. Hướng dẫn tìm hiểu

Đọc kĩ toàn bài thơ, liên hệ phần trả lời ở câu hỏi 1 để nắm được không gian mà tác giả miêu tả theo trình tự ra khơi đánh cá của đoàn thuyền. Trong không gian đó hình ảnh con người hiện lên qua những chi tiết gì: hình dáng, động tác, tư thế, tâm trạng...?

b. Gợi ý trả lời

Đoàn thuyền đánh cá được Huy Cận đặt trong không gian rộng lớn của vũ trụ, biển khơi... Chính vì vậy kích thước tầm vóc, vị trí của người lao động được nâng lên một tầm cao mới: hình ảnh của những con người làm chủ được thiên nhiên. Bài thơ được mở ra với một không gian bao la, với những hình ảnh hết sức tráng lệ:

Mặt trời xuống biển như hòn lửa 
... Câu hát căng buồm cùng gió khơi.

Cảnh biển lúc hoàng hôn vô cùng tráng lệ. Mặt trời được so sánh với hòn than đỏ rực từ từ lặn xuống biển. Ngày đã tắt. Bầu trời và mặt biển bao la như một ngôi nhà khổng lồ trong khoảnh khắc màn đêm bao phủ mịt mùng. Những con sóng lớn chính là chiếc then cửa của ngôi nhà vũ trụ ấy. Với cảm hứng vũ trụ, những hình ảnh ẩn dụ so sánh kì diệu “mặt trời - hòn lửa; sóng - then cửa” đã tạo nên những vần thơ đẹp cho chúng ta nhiều ấn tượng. Và trong không gian bao la ấy: 

Đoàn thuyền đánh cá lại ra khơi 
Câu hát căng buồm cùng gió khơi.

Không phải là một chiếc hay vài chiếc lẻ tẻ mà là cả một “đoàn thuyền”, một sức mạnh mối của cuộc đời đổi thay. Chữ “lại” trong ý thơ là sự khẳng định nhịp điệu lao động của ngư dân đã trở thành đều đặn, ổn định và đi vào nề nếp trong hoà bình. Và cùng với đoàn thuyền là những câu hát lên đường vang động, hùng tráng. Câu thơ không tả gió mà người đọc vẫn cảm nhận được gió biển lồng lộng qua hình ảnh cánh buồm đang “căng” lên vươn mình về phía trước. Đoàn thuyền, cánh buồm và người dân chài cùng chung một niềm vui phơi phới, một sức mạnh lớn lao sẵn sàng vươn mình ra biển khơi. “Tiếng hát, gió khơi, buồm căng” là ba chi tiết nghệ thuật mang tính tượng trưng diễn tả tinh thần phấn khởi, hăng say và khí thế dũng mãnh lúc ra khơi của người dân vùng biển.

Sau bài hát ra khơi đầy khí thế, người dân chài chính thức bắt tay vào buổi lao động để chinh phục biển cả. Cuộc đánh bắt cá trong một đêm trăng giữa biển khơi bao la được Huy Cận miêu tả như một trận đánh. Đến ngư trường “dò bụng biển” ngư dân khẩn trương lao vào công việc “dàn thế trận”. Những tấm lưới khổng lồ như giăng ra bủa vây mặt biển. Con thuyền, mái chèo, lưới, ngư cụ khác đều trở thành vũ khí của họ. Một không khí lao động khẩn trương, một sức mạnh vượt lên trên sự hiểm nguy của biên cả của những “chiến sĩ” dạn dày trên ngư trường. Giữa thiên nhiên bao la, tráng lệ, hình ảnh con người lao động hiện lên với một tư thế dũng mãnh, sức mạnh phi thường trong một đêm đánh cá.

Một đêm trôi nhanh trong nhịp điệu lao động hào hứng hăng say. Trên bầu trời những ngôi sao đã thưa và mờ dần. Trong không gian ấy những người ngư dân xuất hiện với hành động kéo lưới đầy ấn tượng. “Kéo xoăn tay” là một hĩnh ảnh miêu tả vô cùng đặc sắc thể hiện vẻ đẹp khoẻ khoắn, dứt khoát và khí thế của người dân vùng biển. Sau một đêm lao động, vật lộn với gió to, sóng cả nhưng dường như sức mạnh của họ vẫn không hề suy giảm, ngược lại như được nhân lên trong niềm vui chiến thắng. Những “chùm cá nặng” là sự đáp lại xứng đáng của biển khơi với công sức của con người .

Với bút pháp khoáng đạt, phóng đại, một cảm hứng lãng mạn tràn đầy niềm vui hào hứng về cuộc sống mới, Huy Cận đã xây dựng được hình tượng tráng lệ và con người lao động có vẻ đẹp mang tầm với vũ trụ.

c. Mở rộng kiến thức

Trong bài thơ Quê hương bằng cảm hứng lãng mạn, ngợi ca, Tế Hanh cũng đã xây dựng một hình tượng rất đẹp, tráng lệ về cảnh ra khơi và khí thế lao động của người dân vùng biển:

... Khi trời trong gió nhẹ sớm mai hồng 
Dân trai tráng bơi thuyền đi đánh cá 
Con thuyền nhẹ hăng như con tuấn mã 
Phăng mái chèo mạnh mẽ vượt trường giang 
Cánh buồm giương to như mảnh hồn làng 
Rướn thân trắng bao la thâu góp gió.
(Quê hương - Tế Hanh)

Câu hỏi 3: Bài thơ có nhiều hình ảnh đẹp tráng lệ, thể hiện sự hài hoà giữa thiên nhiên và con người lao động. Em hãy chọn phân tích một số hình ảnh đặc sắc trong các khổ thơ 1,3,4 và 7. Bút pháp xây dựng hình ảnh của tác giả trong bài thơ có đặc điểm gì nổi bật?.

a. Hướng dẫn tìm hiểu

Đọc bài thơ (chú ý các khổ 1, 3, 4 và 7) tìm ra những câu miêu tả hình ảnh con người lao động gắn với không gian mênh mông của biển cả. Có thể là hình ảnh con thuyền, cánh buồm, tấm lưới hay những hành động trực tiếp của con người. Hãy chỉ ra hình ảnh ấy được xây dựng trong thời điểm nào, trên nền không gian ra sao?

b. Gợi ý trả lời

Trong bài thơ có hai biểu tượng song hành: không gian bao la của vũ trụ, của biển cả và hình ảnh con người khoẻ khoắn, mạnh mẽ trong nhịp lao động phấn khởi, hào hứng. Con người ở đây luôn hài hoà với thiên nhiên vũ trụ. Trình tự công việc lao động của họ ăn khớp nhịp nhàng với nhịp điệu vận hành của thiên nhiên vũ trụ. Khi mặt trời xuống biển, vũ trụ cũng vào đêm là lúc con người bắt đầu ra khơi để chinh phục biển cả. Và khi trời đã về đêm cũng là lúc con thuyền của ngư dân bắt đầu công việc thường ngày của mình:

Thuyền ta lái gió với buồm trăng 
Lướt giữa mây cao với biển bằng,

Đây là một hình ảnh tuyệt đẹp, một sự sáng tạo tuyệt vòi của Huy Cận. Con người hoà nhập làm một với thiên nhiên bao la của biển khơi. Đoàn thuyền đánh cá trở nên vĩ đại hơn khi lấy gió trời làm lái, lấy trăng làm buồm. Ánh trăng lung linh của trời đêm như chan hòa, quấn quyện với cánh buồm và gió biển khơi cũng lồng lộng thổi tạo nên một sức mạnh phi thường. Con thuyền của ngư dân mang theo cả khí chất, linh hồn của biển cả, vũ trụ để phóng như bay trên mặt biển, chữ “lướt” đặc tả hình ảnh con thuyền ra khơi với vận tốc phi thường. Thiên nhiên cũng cùng góp sức với con người trên con đường lao động và khám phá. Nhịp thơ hối hả lôi cuốn người đọc vào một “trận đánh” hừng hực khí thế của ngư dân trên biển khơi.

Được thiên nhiên tiếp thêm sức mạnh, người dân chài say sưa trong cuộc chinh phục biển cả. Và một đêm trôi nhanh với nhịp điệu lao động hào hứng, hăng say. Đến lúc sao mờ, trời sáng cũng là lúc lưới đã kéo lên. Đoàn thuyền trở về trong niềm vui chiến thắng với những khoang cá nặng tràn đầy niềm vui phơi phới:

Đoàn thuyền chạy đua cùng mặt trời,
Mặt trời đội biển nhô màu mới.

Cảnh rạng đông với hình ảnh “mặt trời đội biển” nhô lên, tỏa ánh sáng chan hòa, một “màu mới” bao trùm biển khơi. Đoàn thuyền phóng như bay về bến, như đua cùng với thời gian, giành lấy thời gian. Biện pháp nhân hoá “chạy đua” đã tạo cho đoàn thuyền mang sức mạnh của một dũng sĩ, với chiến thắng lẫy lừng sau một đêm “chiến đấu”. Câu thơ thứ hai như một “đòn bẩy” nâng sức mạnh của đoàn thuyền lên một đỉnh cao mới. Mặt trời đội biển cả bao la, còn con thuyền chạy đua với mặt trời để tiên về bến. Người lao động được tác giả khắc họa trong một không gian bao la, hùng vĩ của biển khơi, mang vẻ đẹp, sức mạnh của vũ trụ, thiên nhiên.

c. Mở rộng kiến thức

Đoàn thuyền đánh cá là bài thơ tiêu biểu của Huy Cận sau Cách mạng tháng Tám. Nếu như trước đây, thơ Huy Cận thấm một nỗi buồn “vạn cô sầu” vào vũ trụ, vào lòng người thì những bài thơ của ông từ năm 1945 đến nay, đặc biệt là bài Đoàn thuyền đánh cá mang âm điệu ngọt ngào, niềm vui say mê phấn chấn của nhân dân lao động đang làm chủ cuộc đời. Trong bài thơ, con người đã thật sự trở thành chủ nhân của biển cả, có những hành động thật lớn lao, kì vĩ, mang vẻ đẹp của thiên nhiên, vũ trụ.

Câu hỏi 4: Bài thơ có nhiều từ hát, cả bài cũng như một khúc ca. Đây là khúc ca gì và tác giả làm thay lời ai? Em có nhận xét gì về âm hưởng, giọng điệu của bài thơ? Các yếu tố: thể thơ, vần, nhịp đã góp phần tạo nên âm hưởng của bài thơ như thế nào?

a. Hướng dẫn tìm hiểu

Bài thơ viết về cuộc sống lao động của người ngư dân. Hãy chú ý đến đại từ xưng hô trong bài thơ để thấy được đây là lời của ai. Đồng thời, để tìm hiểu nhịp điệu phải căn cứ vào ngôn từ, cách gieo vần (ở cuối câu) và trong đó sự xuất hiện nhiều lần điệp từ “hát” có tác dụng đặc biệt.

b. Gợi ý trả lời

Bài Đoàn thuyền đánh cá là sự kết hợp hai cảm hứng của tác giả: cảm hứng lãng mạn tràn đầy niềm vui hào hứng với cuộc sống mới trong thời kì miền Bắc xây dựng chủ nghĩa xã hội và cảm hứng thiên nhiên, vũ trụ, vốn là một nét nổi bật của hồn thơ Huy Cận.

Bài thơ tạo được âm hưởng vừa khoẻ khoắn, sôi nổi lại vừa phơi phới bay bổng, góp phần tạo nên âm hưởng ấy là các yêu tố lời thơ, nhịp điệu, vần... Lời thơ dõng dạc, điệu thơ như khúc hát mê say, hào hứng. Từ “hát” được lặp lại bốn lần trong bốn khổ thơ khiến cho cả bài thơ trở thành một khúc hát say mê của con người lao động trong công cuộc chinh phục thiên nhiên. Đặc biệt bài thơ có cách gieo vần linh hoạt, vần trắc xen lẫn vần bằng (lặng - sáng; thoi - ơi...) vần liền xen lẫn vần cách. Các vần trắc tạo sức dội, sức mạnh, các vần bằng tạo sự vang xa, bay bổng.

Câu hỏi 5: Qua những bức tranh về thiên nhiên và con người lao động trong bài thơ, em có nhận xét gì về cái nhìn và cảm xúc của tác giả trước thiên nhiên đất nước và con người lao động?.

a. Hướng dẫn tìm hiểu

Đọc lại tác phẩm theo đúng âm hưởng của bài thơ (đã chỉ ra ở phần trả lời câu 4) kết hợp với những kiến thức trong phần trả lời câu 2 và 3 để nhận thấy cảm xúc, tâm trạng nhà thơ đằng sau câu chữ. Nên sử dụng chính cảm nhận của mình khi đặt vào hoàn cảnh của tác giả sẽ dễ dàng nhận ra cảm xúc của ông trong bài thơ này.

b. Gợi ý trả lời

Bài thơ là một khúc ca - một tráng khúc về lao động và về thiên nhiên đất nước giàu đẹp. Khúc ca ấy vừa phơi phới, hào hùng vừa khoẻ khoắn, mạnh mẽ kết hợp cả âm thanh, nhịp điệu và những động tác nhịp nhàng của con người với sự vận động, tuần hoàn của thiên nhiên, vũ trụ. Huy Cận với tâm hồn phóng khoáng, cảm hứng vũ trụ vốn có đã say sưa cùng nhịp điệu lao động hối hả của người dân vùng biển. Trong những câu thơ, những hình ảnh tráng lệ, lung linh của ông trào dâng cảm xúc phấn chấn, hồ hởi và tràn trề niềm tin vào cuộc sống mới. Huy Cận thực sự mở rộng tâm hồn của mình để đón cơn gió lộng của thời đại, của cuộc sống mới.