Dàn ý: Phân tích đoạn thơ sau đây trong bài “Bên kia sông Đuống” của Hoàng cầm. “Em ơi buồn làm chi……Bây giờ tan tác về đâu”.

I. Mở bài

-  Vào một đêm tháng 4 - 1948, trong khu kháng chiến ở bờ Bắc sông Đuống, khi nghe tin giặc Pháp vừa chiếm đóng quê hương, Hoàng cầm đã xúc động, làm bài thơ Bên kia sông Đuống. Tác giả đã thuật lại trong một bức thư (ngày 1 - 8 - 1991):

“... riêng tôi cực kì xao xuyến, tâm tư chồng chất những nhớ thương, tiếc nuối, xót xa với cảnh và người nơi quê bị tàn phá, giết hại cùng với một niềm căm giận sâu lắng. Quá 12 giờ đêm, tôi thắp đèn dầu sở ngồi viết. Viết một mạch, có lúc cảm xúc trào lên mạnh, chỉ sợ viết không kịp với cảm xúc (...). Đến khi thấy hình như trong người, các nỗi niềm đau đớn, nhớ tiếc, xót xa ấy đã được giải tỏa tôi thở phào nhẹ nhõm, nước mắt rưng rưng suốt mấy tiếng đồng hồ cũng như không còn ướt tròng nửa, tôi đặt bút thì đã nghe tiếng gà gáy sắp sáng”.

- Dẫn đề và phân tích theo hai ý chính: hình ảnh quê hương sông Đuống thanh bình và hình ảnh quê hương sông Đuống dưới gót giày xâm lược của thực dân Pháp.

II. Thân bài

A. HÌNH ẢNH QƯÊ HƯƠNG TƯƠI ĐẸP, ĐẦY MẾN YÊU

1. Hình ảnh con sông Đuống

Em ơi buồn làm chi
Anh đưa em về sông Đuống
Ngày xưa cát trắng phẳng lì

Nhà thơ đứng ở bên này là vùng tự do, nhìn sang bờ Nam sông Đuống, vùng quê hương bị giặc chiếm đóng, hồi tưởng ngày thanh bình cũ, mà dòng sông quê hương như một kỉ niệm êm đềm.

Sông Đuống trôi đi
Một dòng lấp lánh
Nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kì

Dòng nước sông Đuống lấp lánh trôi nhẹ, nhìn từ xa có dáng nghiêng nghiêng. Kháng chiến trường kì gợi ý niệm thời gian. Hai yếu tố dáng nét và thời gian quyện vào nhau, tạo hình ảnh như có thực, như mơ hồ. Đoạn thơ mang âm hưởng êm đềm dìu dặt: nhà thơ dường như âu yếm gọi tên con sóng quê hương với một chút tự hào.

2. Hình ảnh quê hương

- Quê hương hiện lên một màu xanh của bãi mía bờ dâu, nương ngô, nương khoai biêng biếc. Màu sắc dịu dàng, tươi mát của cảnh vật tạo cảm giác êm đềm, gây cảm tưởng thanh bình, ấm no và vô cùng thân thiết:

Xanh xanh bãi mía bờ dâu
Ngô khoai biêng biếc

Trở về với thực tại, nhà thơ nhận ra quê hương giờ đây đã rơi vào tay giặc. Nỗi đau xé lòng ví như nỗi đau da thịt:

Đứng bên này sông sao nhớ tiếc
Sao xót xa như rụng bàn tay

Quê hương sông Đuống còn toát lên vẻ đẹp văn hóa dân gian qua những bức tranh của thôn Đông Hồ vui tươi, hóm hỉnh in trên những tờ giấy điệp trắng óng ánh dưới nắng xuân:

Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong
Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp

Hương vị thơm nồng nàn của lúa nếp ẩn dụ tình cảm yêu mến quê hương, nét họa tươi trong ẩn dụ vẻ sáng bừng của nền văn hóa dân tộc: những nét đẹp của quê hương sông Đuống quả là nguồn mạch tinh cảm sâu nặng của nhà thơ.

B. HÌNH ẢNH QUÊ HƯƠNG TAN TÁC, ĐIÊU LINH

Đối lập với hình ảnh quê hương thanh bình ngày trước là cảnh quê hương vừa tan nát dưới gót giày bọn xâm lược.

1. Lũ giặc hung bạo hiện lên như loài thú điên cuồng, khát máu, mà lưỡi của chúng thè ra, phun toàn sắc máu. Chúng giết sạch, cướp sạch, đốt sạch cho đến kiệt cùng thôn xóm:

Chó ngộ một đàn
Lưỡi dài lê sắc máu
Kiệt cùng ngõ thẳm bờ hoang

Hình ảnh bọn giặc cướp nước vẫn là hình ảnh man rợ trong những buổi càn quét cuộc khởi nghĩa Nam Kì mấy năm về trước;

Một toán quỷ rầm rầm rộ rộ,
Mất mèo hoang, mùi chó, râu dê,
Súng trường nhọn hoắt lưỡi lê,
Khét nồng khí chết, tanh dề máu oan.

(Tố Hữu)

2. Tài sản bị tiêu hủy

- Lũ giặc hung bạo đã tàn phá khủng khiếp: đất ruộng khô nẻ, nhà cửa bị thiêu hủy:

Quê hương ta từ ngày khủng khiếp
Giặc kéo lên ngùn ngụt lửa hung tàn
Ruộng ta khô,
Nhà ta cháy

Dòng thơ đứt đoạn như nỗi đau đứt ruột của nhà thơ.

- Tài sản văn hóa cũng bị huỷ hoại: Tranh Đông Hồ vẽ đàn lợn có xoáy xanh đỏ tượng trưng cho việc chăn nuôi phát đạt, bức tranh vẽ đám cưới chuột tưng bừng giờ đây đã tan nát dưới gót chân bạo tàn của giặc.

- Tất cả bây giờ tan tác về đâu như một lời than thở xót xa.

III. Kết bài

- Tình quê hương tha thiết của nhà thơ thể hiện qua tình cảm mến yêu dòng sông hiền hòa và đất quê màu mỡ, lòng yêu mến và tự hào về những nét đẹp văn hóa dân gian truyền thống. Sự tàn phá khủng khiếp của quân giặc đã gieo bao nhiêu tang tóc đau thương cho quê hương, làm cho nhà thơ căm hận:

Đã có đất này chớp tội
Chúng ta không biết nguôi hờn

- Mỗi người đọc Bên kia sông Đuống sẽ liên tưởng về vùng quê hương của chính mình thời thơ ấu – cảnh thanh bình hay trong chiến tranh lửa đạn - mà hồi tưởng, nhớ thương. Đó có thể là yếu tố tạo nên giá trị của bài thơ.