Dòng sông Hương được cảm nhận như thế nào qua phần trích bút kí “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” của Hoàng Phủ Ngọc Tường.

Bút kí của Hoàng Phủ Ngọc Tường hấp dẫn người đọc bởi khả năng liên tưởng mạnh mẽ, tư duy khoáng đạt, ngôn ngữ trong sáng, đẹp đẽ. Một trong những tác phẩm kí đặc sắc là Ai đã đặt tên cho dòng sông? được ông viết năm 1987. Bài chỉ được trích một đoạn (gồm phần thứ nhất – trữ đoạn mở đầu) trong ba phần của bài và lời kết của toàn bộ bài kí.

Phần thứ nhất nói về cảnh quan thiên nhiên của sông Hương. Hai phần còn lại nói về sự gắn bó của sông Hương với lịch sử và văn hóa. Tuy nhiên, ngay trong phần thứ nhất, người đọc không những thấy được vẻ đẹp thiên nhiên gắn với đời sống và tâm hồn con người mà còn cảm nhận được sự gắn bó của sông Hương với lịch sử và văn hóa của xứ Huế, của đất nước. Mặt khác, những nét tiêu biểu cho đặc trưng thể loại bút kí và văn phong Hoàng Phủ Ngọc Tường cũng đã thể hiện trong đoạn văn đặc sắc này.

Mở đầu là dòng sông Hương ở thượng lưu, được miêu tả với một sức sống mãnh liệt, hoang dại nhưng cũng có lúc dịu dàng và say đắm. Cảnh dòng sông ở đây được tác giả khắc họa với những hình ảnh đầy ấn tượng (mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như cơn lốc), những sắc màu rực rỡ (màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng), những từ ngữ gợi cảm (bản trường ca của rừng già, dịu dàng và say đắm), những phép tu từ so sánh kết hợp với nhân hóa (sông Hương đã sống một nửa cuộc đời của mình như một cô gái Di gan phóng khoáng và man dại. Rừng già đã hun đúc cho nó một bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng).

Khi về đến đồng bằng, sông Hương có sự thay đổi về tính cách. Sông như đã chế ngự sức mạnh bản năng ở người con gái để mang một sắc đẹp dịu dàng và trí tuệ, trở thành một người mẹ phù sa của một rừng văn hoa xứ sở. Vẻ đẹp dịu dàng, trí tuệ này của dòng sông thực ra đã có cội nguồn ở phần tâm hồn sâu thẳm của nó trong cuộc hành trình gian truân mà nó đã vượt qua.

Hình tượng người con gái đẹp được người tình mong đợi đến đánh thức đã hứa hẹn nhiều vẻ đẹp mới của sông Hương. Những kiến thức về địa lí đã giúp cho tác giả miêu tả được tỉ mỉ sông Hương với những khúc quanh và lưu vực của nó. Năng lực quan sát tinh tế và phong phú về ngôn ngữ hình tượng đã giúp cho tác giả viết được những câu văn đầy màu sắc và ấn tượng như sông Hương vẫn đi trong dư vang của Trường Sơn (...), sắc nước trở nên xanh thẳm, va từ đó nó trôi đi giữa hai  đồi sừng sững như thành quách (...), dòng sông mềm như tấm lụa, với những chiếc thuyền xuôi ngược chỉ bé vừa bằng con thoi. Những ngọn đồi này tạo nên những mảng phản quang nhiều màu sắc (...), “sớm xanh, trưa vàng, chiều tím”. Ta nhận thấy, kiến thức về văn hóa, văn học đã in dấu vào những câu văn viết về những lăng tẩm, về vẻ đẹp trầm mặc của sông Hương đoạn ở ngoại vi thành phố Huế vào câu ca dao:

Bốn bế núi phủ mây phong
Mảnh trăng thiên cổ bóng tùng Vạn Niên.

Sông Hương khi chảy vào thành phố Huế trở nên vui tươi hẳn lên và đặc biệt chậm rãi, êm dịu, mềm mại.

Ở đoạn này, tác giả đã sử dụng những hình ảnh đầy ấn tượng: chiếc cầu trắng in ngần trên nền trời, nhỏ nhắn như những vành trăng non, sông Hương uốn một cánh cung rất nhẹ... Những phép tu từ so sánh kết hợp với nhân hóa, ẩn dụ độc đáo dòng sông mềm hẳn đi, như một tiếng “vâng” không nói ra của tình yêu, khúc quanh (trước khi ra biển) như một nỗi vương vấn, có một chút lẳng lơ kín đáo của tình yêu. Những chi tiết về phong tục, lễ hội trở thành những hình tượng nghệ thuật miêu tả dòng sông với trăm nghìn ánh hoa đăng bồng bềnh (...) qua Huế bỗng ngập ngừng như muốn đi muốn ở, chao nhẹ trên mặt nước như những vấn vương của một nỗi lòng, cả thể liên hệ với câu thơ của Thu Bồn viết về sông Hương:

Con sông dùng dằng, con sông không chảy
Sông chảy vào lòng nên Huế rất sâu.

Những kiến thức về âm nhạc cũng được tác giả huy động với những liên tưởng kì thú: điệu nhảy lặng lờ của nó (sông Hương) khi ngang qua thành phố (...) Đấy là điệu Slow tình cảm dành riêng cho Huế. Tiếp đó, kí ức về những dòng sông mà tác giả đã từng đến đã được vận dụng để so sánh, để làm rõ nét đặc trưng dòng chảy của sông Hương: sông Xen của Pa-ri, sông Đa-nuýp của Bu-đa-pét, và đặc biệt là dòng sông Nê-va với những phiến băng trôi nhanh như chiếc thuyền của những chú chim hải âu...

Tiếp theo, tác giả nêu mối quan hệ giữa sông Hương với lịch sử, cuộc đời và thơ ca. Trong mối quan hệ nghiêm trang này, sông Hương mang vẻ đẹp của một bản hùng ca ghi dấu những thế kỉ vinh quang từ thuở còn là một dòng sông biên thùy xa xôi của dất nước các vua Hùng, thuở nó mang tên là Linh Giang (dòng sông thiêng) trong sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi, là dòng sông viễn châu đã chiến đấu oanh liệt bảo vệ biên giới phía Nam của Tổ quốc Đại Việt qua những thế kỉ trung đại, nó vẻ vang soi bóng kinh thành Phú Xuân của người anh hùng Nguyễn Huệ vào thế kỉ mười tám; nó sống hết lịch sử bi tráng của thế kỉ mười chín với máu của những cuộc khởi nghĩa nó chứng kiến thời đại mới với cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945 và bao chiến công rung chuyển qua hai cuộc chiến tranh vệ quốc sau này...

Không chỉ là bản hùng ca tấu lên bao chiến công trong lịch sử, sông Hương còn là một nhân chứng nhẫn nại và kiên cường qua những thăng trầm của cuộc đời. Tuy nhiên, điều làm nên vẻ đẹp giản dị mà khác thường của dòng sông là ở chỗ, khi nghe lời gọi, nó biết cách tự biến mình làm một chiến công, để rồi nó trở về với cuộc sống bình thường, làm một người con gái dịu dàng của đất nước. Có lẽ chính điều đó đã làm cho sông Hương không bao giờ tự lặp lại mình trong cảm hứng của các nghệ sĩ.

Dưới ngòi bút của tác giả, sông Hương không tách rời đời sống văn hóa của đất cố đô. Nó chẳng những tạo nên vẻ đẹp của cảnh quan thiên nhiên nơi sông Hương núi Ngự, mà còn góp phần tạo nên vẻ đẹp tâm hồn của người Huế, đồng thời là nguồn cảm hứng của biết bao nghệ sĩ từng tạo nên bản nhạc Tứ đại cảnh, Truyện Kiều của Nguyễn Du, nhiều áng thơ của Bà Huyện Thanh Quan, Cao Bá Quát, Tản Đà...

Tóm lại, đoạn bút kí Ai đã dặt tên cho dòng sông? là đoạn văn xuôi đầy chất thơ đã ca ngợi cảnh vật sông Hương, con sông gắn bó với lịch sử, văn hóa của Huế và cũng là của dân tộc. Xuyên suốt đoạn văn và thấm đượm vào từng chi tiết, người đọc thấy được lòng yêu mến đến say mê dòng sông đất nước, được thể hiện bằng tài năng của một cây bút giàu chất trí tuệ, chất văn hóa, với ngôn ngữ trong sáng, chọn lọc và tinh tế: Hoàng Phủ Ngọc Tường.